Badania nad mikrobiotą jelitową: najnowsze odkrycia i ich znaczenie

Na całym świecie prowadzi się wiele badań dotyczących wpływu mikrobiomu jelit na powstawanie, przebieg oraz leczenie wielu różnych chorób. Od lat liczba publikowanych artykułów naukowych, w tym opisów badań z udziałem pacjentów, dotyczących wpływu mikrobioty jelit na zdrowie intensywnie rośnie. Według bazy PubMed w 2013 opublikowano około 1401 artykułów o mikrobiocie jelit, natomiast w 2023 było ich aż 13754. Można zatem powiedzieć, że dziedzina mikrobioty jelitowej, jest dynamicznie rozwijającym się obszarem nauki i odkrywane są coraz to nowsze fascynujące właściwości bakterii jelitowych człowieka. Z tego artykułu dowiesz się, jaki jest wpływ mikrobiomu jelitowego na zdrowie człowieka? Poznasz główne zależności mikrobiom a układ odpornościowy, zdrowie jelit oraz mikrobiom jelitowy a zdrowie psychiczne i sen. Zrozumiesz, jakie mogą być konsekwencje zaburzenia równowagi mikrobioty jelitowej i co może pomóc Ci w utrzymaniu zdrowej mikrobioty?

Spis treści

• Rozwój, dojrzewanie i starzenie się mikrobioty jelit
• Mikrobiota jelitowa a zdrowie
• Główne obszary nowych badań nad mikrobiotą jelit
  • Mikrobiota jelitowa a zdrowie jelit
  • Mikrobiota jelitowa a otyłość, cukrzyca, nadciśnienie i inne zaburzenia metaboliczne
  • Czy mikrobiota jelitowa może wpływać na kontrolę masy ciała?
  • Mikrobiota jelitowa a choroby nowotworowe
  • Mikrobiom a zdrowie psychiczne
  • Mikrobiota jelitowa a sen
  • Mikrobiom a układ odpornościowy
• Badanie mikrobioty jelitowej – jakie wybrać?

Może zainteresować Cię również: Dysbioza jelitowa – czym jest, jak ją zbadać i czy warto to zrobić?

Jak przebiega kształtowanie mikrobioty jelitowej?

Mikrobiota jelitowa człowieka rozwija się dynamicznie w pierwszych latach życia dziecka, szczególnie w okresie pierwszego 1000 dni. Już w łonie matki, dziecko ma kontakt z fragmentami bakterii, które trafiają do środowiska wewnątrzmacicznego poprzez łożysko. Badania wykazały, że w kształtowaniu się zdrowia i mikrobioty dziecka, ważna jest zdrowa, różnorodna dieta i prawidłowa mikrobiota jelit przyszłej mamy. Okazuje się, że zastosowanie niektórych przebadanych szczepów probiotycznych w ciąży, może obniżyć ryzyko alergii i atopii u dziecka.

Najistotniejsza kolonizacja noworodka mikrobiotą odbywa się oczywiście podczas porodu, kiedy dziecko przechodzi przez kanał rodny matki lub w przypadku cesarskiego cięcia, w kontakcie ze skórą mamy i otoczeniem szpitalnym. W pierwszych miesiącach życia, rodzaj karmienia dziecka – mleko matki lub mleko modyfikowane – ma kluczowy wpływ na skład mikrobioty jelit. W miarę wprowadzania pokarmów stałych i poznawania otoczenia przez wkładanie rączek i zabawek do buzi, mikrobiom jelitowy staje się bardziej zróżnicowany. W okresie dorosłości skład mikrobioty jelitowej człowieka jest stosunkowo stabilny, chociaż na jego modyfikację wpływają nadal takie czynniki, jak: dieta, styl życia, leki (głównie antybiotyki) i choroby. Z wiekiem różnorodność mikrobioty jelitowej zazwyczaj maleje. Przyczynia się to do spadku odporności, występowania stanów zapalnych i zwiększonej podatności na choroby, co wiąże się z kolei ze wzmożonym stosowaniem leków, co dodatkowo może niszczyć mikroflorę jelit. Starzenie się organizmu i zaburzenia mikrobioty (dysbioza) często są powiązane z problemami jelitowymi. Dlatego niezależnie od wieku, warto dbać o zdrowie układu pokarmowego, badania profilaktyczne oraz wspieranie mikrobioty jelit.

W związku z powyższym warto pamiętać, że utrzymanie zdrowej mikrobioty przez całe życie, poprzez zrównoważoną dietę bogatą w błonniki i prebiotyki oraz probiotyki, mogą znacząco wpłynąć na nasze ogólne zdrowie i samopoczucie. Ze względu na to, że mikrobiota jelitowa produkuje też substancje o działaniu przeciwzapalnym i oksydacyjnym, co spowalnia proces starzenia się komórek, w tym procesy nowotworowe, jej rola dla naszego zdrowia wydaje się więc znacznie istotniejsza, niż myślano jeszcze kilka dekad lat temu. Warto wspomnieć, że tzw. dieta zachodnia, bogata w mięso, tłuszcze nasycone oraz wysokoprzetworzone produkty, niekorzystnie wpływa na skład mikrobioty jelit, przewód pokarmowy oraz zwiększa ryzyko rozwoju chorób cywilizacyjnych.

Mikrobiota jelitowa a zdrowie człowieka – czy wiesz to o roli mikrobioty?

Obecnie uważa się, że różnorodny mikrobiom jelitowy stanowi nieodzowny element zdrowia, który ma wpływ nie tylko na przewód pokarmowy, ale też układ nerwowy, układ odpornościowy, kontrolę masy ciała oraz wiele innych narządów i procesów w organizmie. Główna rola mikrobioty jelitowej to wsparcie trawienia, wchłaniania i produkcja substancji kluczowych dla zdrowia. Są to witaminy (K, z grupy B), krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA). Do SCFA należą kwas octowy, propionowy oraz kwas masłowy są one bardzo istotne dla prawidłowego funkcjonowanie jelit, ale też bariery skórnej i odporności śluzówek. Wśród innych substancji produkowanych przez bakterie jelitowe są też związki chemiczne wpływające na układ hormonalny i układ nerwowy. Są to neuroprzekaźniki, np. kwas gammaaminomasłowy, serotonina, działają one na zakończenia nerwowe w jelitach, ale też na szlak osi jelito-mózg. Wpływ mikrobiomu jelitowego na poszczególne organy obrazuje poniższa rycina.

Główne obszary nowych badań mikrobioty jelitowej

Mikrobiota jelitowa a zdrowie jelit

• Badania mikrobioty jelitowej często koncentrują się na aspektach związanych z chorobami jelit. Zarówno w nieswoistych chorobach zapalnych jelit (IBD, np. chorobie Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego), jak i celiakii oraz zaburzeniach czynnościowych jelit (np. zespole jelita drażliwego – IBS) zaobserwowano zmiany składu bakterii jelitowych, w stosunku do osób zdrowych. W przypadku chorób zapalnych jelit prowadzi się badania nad skutecznością przeszczepu mikrobioty kałowej (FTM) w ich leczeniu. W 2023 roku ukazało się badanie z randomizacją, potwierdzające skuteczność i bezpieczeństwo FTM w leczeniu pacjentów z łagodnym i umiarkowanym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego. Więcej informacji o przeszczepie kału i tym, kiedy może pomóc znajdziesz tutaj.
• Badania mikrobioty jelit w IBS sugerują, że jej zaburzenia mogą być podobne do zmian po antybiotykoterapii i kuracja antybiotykami u części pacjentów może wręcz wywołać to schorzenie. Warto pamiętać, że dysbioza i różne choroby jelit są powiązane z nieprawidłowym działaniem bariery jelitowej, czyli zwiększoną przesiąkliwością jelit. Może to prowadzić do kolejnych problemów – powstania stanu zapalnego o niskim nasileniu w organizmie i rozwoju nadwrażliwości pokarmowych.

• Nowe przeglądy wielu badań potwierdzają, że  dzięki odpowiedniej dietoterapii, zastosowaniu prebiotyków, probiotyków i synbiotyków, pacjenci z objawami jelitowymi odczuwają dużą ulgę. W 2023 roku ukazał się obszerny przegląd literatury, dotyczący leczenia nieswoistych chorób zapalnych jelit. Stwierdzono, że stymulacja wzrostu bakterii odżywiającej nabłonek jelitowy – Akkermansia  muciniphila prebiotykami, dietą, lekami i ziołami, a także suplementacja lizatem (zabitą) A. mucinipila może być bardziej skuteczna i mieć mniej skutków ubocznych, niż leczenie podstawowe.
• W badaniach chorób zapalnych jelit często podkreśla się również rolę drugiej bakterii odżywiającej nabłonek jelitowy Faecalibacterium prauznizi. Duże znaczenie ma również produkowany przez tę bakterię przeciwzapalny kwas masłowy.
• W każdym z opisywanych schorzeń przebadano skuteczność innych szczepów probiotycznych, dlatego warto dobierać probiotyki indywidualnie. W tym celu warto wspierać się opinią specjalisty, a także można wykonać badanie mikrobioty jelitowej, które zapewnia dopasowanie terapii probiotycznej przez specjalistów Instytutu Mikroekologii do występujących dolegliwości i stanu mikrobioty.

Mikrobiota jelitowa a otyłość, cukrzyca, nadciśnienie i inne zaburzenia metaboliczne

• Najistotniejsze metabolity mikrobioty to krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), lipopolisacharydy (LPS) i N-tlenek trimetyloaminy (TMAO). Pacjenci z nadciśnieniem, otyłością i cukrzycą typu 2 często mają mniejszą różnorodność bakterii jelitowych. Zaobserwowano u nich mniejszą liczebność mikrobioty wytwarzającej SCFA i większą liczebność bakterii Gram-ujemnych, które są źródłem LPS. Badania wskazują na bezpośrednią rolę SCFA w regulacji ciśnienia krwi, a także że LPS ma działanie prozapalne. LPS może przenikać do krwi, gdy występuje dysbioza i zwiększona przepuszczalność jelit. Prowadzi to do endotoksemii, czyli stanu zapalnego w organizmie, co zwiększa insulinooporność.
• Zaburzenia mikrobioty jelit w połączeniu z niezdrową dietą mogą prowadzić do stłuszczenia wątroby i zaburzeń pracy trzustki, czyli organów niezwykle istotnych w procesie trawienia i detoksykacji organizmu. Dowiedziono, że niektóre metabolity bakterii, aminokwasy i inne produkty rozkładu białek, a także indole oraz ich pochodne, biorą udział w patogenezie chorób metabolicznych. Potencjalnie, w przyszłości, część z nich może mieć zastosowanie jako biomarkery do wczesnej diagnostyki i być niewykluczone, że posłużą do opracowania nowych strategii leczenia chorób metabolicznych.
• W badaniach zaobserwowano wpływ mikrobiomu jelitowego na metabolizm kwasów żółciowych i regulacje hormonów głodu i sytości.
• Nowe badania wykazały, że zaburzenia mikrobioty jelit mogą przyczyniać się do rozwoju miażdżycy. Wiele badań skupiało się na działaniu proaterogennym TMAO (substancja produkowana przez bakterie jelitowe), jednak nie jest jasne, czy jest to czynnik przyczynowy. Rola mikrobioty jelitowej w powstawaniu miażdżycy jest związana z metabolizmem kwasów żółciowych i cholesterolu. Niektóre stymulacje mikrobioty jelit, ukierunkowane na receptory kwasów żółciowych i poziom cholesterolu, mogą zmniejszyć miażdżycę.
• Wiele z opisanych powyżej schorzeń jest ogromnym problemem wśród mieszkańców krajów rozwijających się i rozwiniętych. Wiele z nich określa się mianem chorób cywilizacyjnych, obniżających jakość życia i będących głównymi przyczynami zgonów na świecie. Miażdzyca, nadciśnienie, otyłość i cukrzyca typu 2 występują u coraz młodszych osób, a to przyczynia się do rosnących kosztów leczenia tych schorzeń i ich powikłań. W związku z tym, warto wiedzieć, w jaki sposób modulować mikrobiom jelitowy, żeby pomóc osobom narażonym na te choroby.
• Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy prawidłowa mikrobiota wspierana przez dietę bogatą w błonnik i prebiotyki może zmniejszć przesiąkliwość jelitową i wywołaną lipopolisacharydem endotoksemię, obniżać poziom glukozy, insuliny oraz wspierać metabolizm kwasów żółciowych i tłuszczu.

Mikrobiota jelitowa a choroby nowotworowe

• Zmieniona mikrobiota jelitowa jest powiązana z opornością na chemioterapię lub inhibitory immunologicznych punktów kontrolnych (ICI). Modulowanie mikrobioty poprzez antybiotyki, probiotyki, przeszczep mikrobioty lub nanotechnologie może nasilać przeciwnowotworowe działanie chemioterapii lub ICI.
• Badania przedkliniczne i kliniczne sugerują zastosowanie bakterii związanych z nowotworem w procesie diagnostycznym lub jako markery prognostyczne raka jelita grubego (CRC).

• Niektóre bakterie, w tym wspomniana Bacteroides fragilis, mogą stymulować wzrost guzów. Jednak jest też wiele bakterii o właściwościach przeciwzapalnych, wpływających hamująco na procesy nowotworzenia i regenerujących błony śluzowe, na powierzchni których dochodzi do pierwszych zmian zapalnych, nadżerek, polipów, które mogą z czasem przerodzić się w raka. Są to np. bakterie ochronne z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium oraz odżywiające nabłonek jelitowy Akkermansia muciniphila i Faecalibacterium prauznitzi.
• Istnieją również doniesienia naukowe o modyfikacji przez bakterie oraz ich metabolity skuteczności leków przeciwnowotworowych. Daje to perspektywę, że w przyszłości wnioski z tych analiz i badania mikrobioty pacjentów chorych na raka, będzie można wykorzystać, aby bardziej skuteczne leczyć choroby nowotworowe i ograniczać powikłania leczenia.
• Mikrobiota jelitowa a choroby nowotworowe to zapewne jeden z najszybciej rozwijających się kierunków badań. Już teraz wiadome jest, że w ramach profilaktyki, poza badaniami podstawowymi i kontrolnymi, należy dbać o odpowiednią dietę (bogatą w błonnik i prebiotyki) i wspieranie mikrobiomu jelitowego na co dzień.

Mikrobiom a zdrowie psychiczne

• W ostatnich latach badacze dużo o uwagi poświęcają analizie interakcji mikrobiota jelitowa a zdrowie psychiczne oraz badaniom mikrobioty jelitowej w stresie. Badania potwierdzają istotny wpływ mikrobiomu jelitowego i jego metabolitów na funkcje poznawcze, samopoczucie, zmiany nastroju, stany depresyjne i lękowe.
• Zaburzenia mikrobioty zaobserwowano u pacjentów z chorobami psychicznymi, takimi jak depresja, czy schizofrenia. Dysbioza opisywana jest również u osób z ADHD, zaburzeniami neurorozwojowymi, w tym ze spektrum autyzmu oraz chorobami neurodegeneracyjnymi (demencja, choroba Parkinsona, choroba Alzheimera).
• Badania nad osią jelito-mikrobiota-mózg u osób zdrowych i z depresją, wykazały, że w prawidłowych warunkach, w jelitach panuje eubioza, a więc równowaga mikrobioty oraz duża różnorodność bakterii przeciwzapalnych i utrzymujących integralność bariery jelitowej.
• Bakterie Firmicues, Faecalibacterium, Akkermansiaceae, Ruminococcaceae i Bifidobacteriaceae wytwarzają kilka kluczowych substancji, m.in. już wspomniane SCFA, a także witaminy i aminokwasy. Bakterie te wzmacniają odporność, przez pobudzenie limfocytów T pomocniczych i regulatorowych. SCFA, witaminy, aminokwasy wraz z serotoniną, uzyskaną w wyniku konwersji tryptofanu na poziomie nabłonka jelitowego, dostają się do krwiobiegu i korzystnie wpływają na zachowanie zdrowia mózgu.
• Poza serotoniną bakterie wytwarzają tez inne neuroprzekaźniki w tym kwas gamma-aminomasłowy (GABA). Działa on wyciszająco, przeciwbólowo i obniża ciśnienie krwi. Wykazuje również korzystny wpływ na układ pokarmowy osób zestresowanych z nadmiernie pobudzoną osia jelito-mózg, np. u osób z IBS. Jednym z głównych producentów GABA w jelitach jest Bifidobacterium adolescentis, nazywana też bakterią neuroaktywną.
• Widomo, że nie tylko zależność mikrobiota jelitowa a zdrowie psychiczne człowieka jest istotnym elementem troski o dobrosan psychiczny i leczenia chorób psychicznych. Dzieła tu wiele czynników zewnętrznych, np. społecznych i ekonomicznych. W opisywanych zaburzeniach i chorobach ważne jest podejście holistyczne i dbałość o zdrowy styl życia, czyli dietę bogatą w błonnik, regularną aktywność fizyczną, jakościowy sen, psychoterapię.
• U pacjentów z depresją, zaburzenia mikrobioty (dysbioza) i nadmiar szkodliwych bakterii, np. Bacteroidetes, Proteobacteria i Enterobacteriaceae, powodują zwiększoną przepuszczalność jelit i stan zapalny. Zakłócony zostaje proces powstawania serotoniny. Bakterie jelitowe, ich składniki, takie jak LPS, a także inne cząsteczki prozapalne (tj. IL-6, TNF-α, IFN-γ i gluten) mogą przedostać się do krążenia i zakłócać funkcjonowanie mózgu poprzez wywoływanie stanu zapalnego o niskim nasileniu w układzie nerwowym i zmianę poziomu neuroprzekaźników (obniżenie serotoniny, dopaminy i GABA). Z kolei zmienione sygnały hormonalne z mózgu aktywują oś stresu (HPA), wzrasta poziom kortyzolu. Mogą też powstawać neurotoksyczne metabolity kinureniny oraz zaburzone jest funkcjonowanie układu odpornościowego. W konsekwencji pacjent czuje się gorzej i jego objawy depresyjne pogłębiają się.
  

Psychobiotyki – probiotyki wspierające zdrowie psychiczne i działanie układu nerwowego?

W związku z tymi zależnościami u osób zestresowanych, z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, ADHD, czy chorobami psychicznymi, warto stosować probiotyki i dietę, wspierające mikrobiotę jelit. Powstała nawet osobna kategoria probiotyków, które wykazują korzystny wpływ na zdrowie psychiczne, układ nerwowy i poziom stresu – psychobiotyki. Wiele szczepów probiotycznych korzystnie wpływa na samopoczucie, nastrój, funkcje poznawcze i odporność na infekcje.

Mikrobiota jelitowa a sen

Coraz więcej dowodów naukowych wskazuje, że oś mikrobiota-jelito-mózg przyczynia się do regulacji zachowań związanych ze snem, zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio oraz może odgrywać kluczową rolę w etiologii i patogenezie zaburzeń snu. Temat mikrobiota jelitowa a sen wymaga dalszych badań jednak już dziś wiadomo, że poszczególne grupy bakterii i ich metabolity za pośrednictwem układu nerwowego i hormonalnego, mają wpływ na cykl dobowy, ilość i jakość snu. Manipulowanie składem mikrobioty jelitowej może być obiecującą drogą do opracowania nowych metod leczenia zaburzeń snu.

Mikrobiom a układ odpornościowy

• Jak wspomniano we wcześniejszych częściach artykułu, mikrobiota jelit ma istotny wpływ na układ odpornościowy. Jest to widoczne u pacjentów z nawracającymi infekcjami – układu pokarmowego, dróg oddechowych, czy układu moczowo-płciowego.
• Często u pacjentów z zaburzeniami odporności, czy nadmiernymi reakcjami układu odpornościowego, jak w alergii i chorobach autoimmunizacyjnych (np. Hashimoto), obserwuje się zaburzenia mikrobioty jelit.
• W chorobach zapalnych zaobserwowano obniżony poziom bakterii ochronnych Bifidobacterium oraz bakterii odżywiających nabłonek jelitowy Akkermansia muciniphila i Faecalibacterium prauznitzi, które produkcją przeciwzapalny maślan. Warto wiedzieć, że bakterie produkujące maślan nie występują żywe w probiotykach. Najlepszym sposobem podniesienia ich poziomu w jelitach jest więc stymulacja ich namnażania dietą bogatą w błonnik i skrobię oporną.
• Dysbioza jest ściśle związana z zaburzeniami przesiąkliwości jelitowej w chorobach autoimmunizacyjnych u mysich modeli autoimmunizacji oraz u chorych ludzi. Badania dotyczące mikroflory jelitowej, nieszczelnego jelita i probiotykoterapii prowadzone są głównie w związku z chorobami autoimmunologicznymi, w tym celiakii, IBD, toczniu rumieniowatym układowym, łuszczycy i łuszczycy stawów, młodocianym idiopatycznym zapaleniu stawów, cukrzycy typu 1 i stwardnieniu rozsianym. W tych schorzeniach niezwykle korzystnym wsparciem leczenia jest stymulacja przeciwzapalnej mikrobioty jelit i uszczelnianie nabłonka jelitowego dobrej jakości probiotykami, w celu wyciszenia procesów autoagresji. Podsumowując, warto podkreślić, że dziedzina mikrobioty jelitowej i badania skuteczności prebiotyków i probiotyków w różnych chorobach nadal się rozwijają.

Badanie mikrobioty jelitowej, czyli flory bakteryjnej jelit – jakie wybrać?

Obecnie na rynku pojawiają się różne badania mikrobioty jelitowej. W Instytucie Mikroekologii badamy bakterie jelitowe, mające wpływ na zdrowie i dolegliwości. Ważna jest dla nas analiza ilościowa, odnosząca się od norm w zdrowej populacji. Obecnie najszerszym wariantem z badań mikrobioty jelitowej dostępnych w Instytucie jest badanie Mikrobiota jelit Complete. Obejmuje ono analizę mikrobioty prozdrowotnej, w tym:

• bakterii ochronnych – Bifidobacterium, Lactobacillus, Bacteroidetes,
• bakterii immunostymulujących – Enterococus spp., Escherichia coli,
• bakterii odżywiających nabłonek jelitowy – Akkermansia muciniphila i Faecalibacterium prausnitzii,
• bakterii neuroaktywnych – Lactobacillus plantarum i Bifidobacterium adolescentis, syntezujących kwas γ-aminomasłowy (GABA), który jest neuroprzekaźnikiem.
• bakterii prebiotycznych – Ruminococcus bromii i Bifidobacterium adolescentis, rozkładających błonnik pokarmowy i wspierających inne bakterie prozdrowotne, np. mikrobiotę odżywiającą nabłonek jelitowy i neuroaktywną.

W panelu Mikrobiota jelit Complete badane są też potencjalnie patogenne bakterie i grzyby. Oceniane są również inne parametry, takie jak: wartość pH kału, konsystencja kału, całkowitą liczba bakterii, indeks sprawności mikrobioty (określający odporność mikrobioty na niekorzystne czynniki środowiskowe) oraz typ FODMAP (wskaźnik ten pomaga ustalić, czy zastosowanie diety low FODMAP może złagodzić występujące dolegliwości żołądkowo-jelitowe). Inne warianty badania Mikrobiota jelit, ich zakres oraz możliwość porównania paneli znajdziesz tutaj.

Bibliografia

Afzaal, M., Saeed, F., Shah, Y. A., Hussain, M., Rabail, R., Socol, C. T., … & Aadil, R. M. (2022). Human gut microbiota in health and disease: Unveiling the relationship. Frontiers in microbiology, 13, 999001.

Beam, A., Clinger, E., & Hao, L. (2021). Effect of diet and dietary components on the composition of the gut microbiota. Nutrients, 13(8), 2795.

Cheng, W. Y., Wu, C. Y., & Yu, J. (2020). The role of gut microbiota in cancer treatment: friend or foe?. Gut, 69(10), 1867-1876.

Christovich, A., & Luo, X. M. (2022). Gut microbiota, leaky gut, and autoimmune diseases. Frontiers in immunology, 13, 946248.

Duranti, S., Ruiz, L., Lugli, G. A., Tames, H., Milani, C., Mancabelli, L., … & Turroni, F. (2020). Bifidobacterium adolescentis as a key member of the human gut microbiota in the production of GABA. Scientific reports, 10(1), 14112.

Ge, Y., Wang, X., Guo, Y., Yan, J., Abuduwaili, A., Aximujiang, K., … & Wu, M. (2021). Gut microbiota influence tumor development and Alter interactions with the human immune system. Journal of Experimental & Clinical Cancer Research, 40, 1-9.

Góralczyk-Bińkowska, A., Szmajda-Krygier, D., & Kozłowska, E. (2022). The microbiota–gut–brain Axis in psychiatric disorders. International journal of molecular sciences, 23(19), 11245.

L. Ostrowska, D. Wasiluk, C. Lieners, M. Gałęcka,  A. Bartnicka, D. Tveiten (2021). Igg Food Antibody Guided Elimination-Rotation Diet Was More Effective than FODMAP Diet and Control Diet in the Treatment of Women with Mixed IBS – Results from an Open Label Study: J. Clin. Med. 2021, 10(19), 4317.

Mamieva, Z., Poluektova, E., Svistushkin, V., Sobolev, V., Shifrin, O., Guarner, F., & Ivashkin, V. (2022). Antibiotics, gut microbiota, and irritable bowel syndrome: What are the relations?. World Journal of Gastroenterology, 28(12), 1204.

Roy, S., & Dhaneshwar, S. (2023). Role of prebiotics, probiotics, and synbiotics in management of inflammatory bowel disease: Current perspectives. World Journal of Gastroenterology, 29(14), 2078.

Shrestha, B., Patel, D., Shah, H., Hanna, K. S., Kaur, H., Alazzeh, M. S., … & Venugopal, S. (2022). The Role of gut-microbiota in the pathophysiology and therapy of irritable bowel syndrome: A systematic review. Cureus, 14(8).

Tkach, S., Dorofeyev, A., Kuzenko, I., Falalyeyeva, T., Tsyryuk, O., Kovalchuk, O., … & Boccuto, L. (2023). Efficacy and safety of fecal microbiota transplantation via colonoscopy as add-on therapy in patients with mild-to-moderate ulcerative colitis: a randomized clinical trial. Frontiers in Medicine, 9, 1049849.

Varesi, A., Campagnoli, L. I. M., Chirumbolo, S., Candiano, B., Carrara, A., Ricevuti, G., … & Pascale, A. (2023). The brain-gut-microbiota interplay in depression: A key to design innovative therapeutic approaches. Pharmacological Research, 192, 106799.

Verhaar, B. J., Prodan, A., Nieuwdorp, M., & Muller, M. (2020). Gut microbiota in hypertension and atherosclerosis: a review. Nutrients, 12(10), 2982.

Wang, Z., Wang, Z., Lu, T., Chen, W., Yan, W., Yuan, K., … & Lu, L. (2022). The microbiota-gut-brain axis in sleep disorders. Sleep medicine reviews, 65, 101691.

Zheng, M., Han, R., Yuan, Y., Xing, Y., Zhang, W., Sun, Z., … & Mao, T. (2023). The role of Akkermansia muciniphila in inflammatory bowel disease: Current knowledge and perspectives. Frontiers in Immunology, 13, 1089600.